جشن چهارشنبه سوری ریشه‌ها و آیین‌ها
کوتاه درباره‌ی جشن چهارشنبه سوری
در این نوشتار به زبان بسیار ساده اطلاعات کوتاهی درباره‌ی جشن 4 شنبه‌ی پایان سال یعنی جشن سوری در اختیار شما قرار می‌گیرد. جشن سوری یا جشن چهارشنبه سوری نام واپسین چهارشنبه شب سال (شب روز سه شنبه) در گاهشماری و تقویم خورشیدی است که در آن شب، آیین‌ها و مراسم زیبا، نغز و جالبی برگزار می‌شود. این جشن از دسته جشن‌های کهن و باستانی قوم آریایی است که پیشینه‌اش احتمالا به پیش از آیین یکتاپرستی زرتشتی بازمی‌گردد (پیش از 3500 سال قبل).
جشن سوری پس از هزاران سال، هم‌چنان در سراسر پهنه‌ی گسترده‌ی فلات ایران و در سرزمین‌های جدا شده از ایران بزرگ فرهنگی (منظور ایران با مرزهای کنونی نیست) برگزار می‌گردد. مردم در کردستان ترکیه، عراق و سوریه، ایران و افغانستان و تاجیسکتان و ازبکستان و ارمنستان و جمهوری نوبنیاد باکو (آذربایجان) و.. البته ایرانیان و ایرانی‌تباران این جشن را در قاره‌ی اروپا و آمریکا نیز برپا می‌دارند.
نام جشن احتمال دارد از دو واژه‌ی پارسی برگرفته شده باشد.
« سوری » می‌تواند برگرفته شده از واژه سور به معنای مهمانی، جشن و بَزم باشد. (= جشن چهارشنبه‌ی پایانی سال)
« سوری » می‌تواند برگرفته شده از واژه سور به معنای سرخ باشد. مانند گل سوری = گل سرخ و… (= جشن سرخ چهارشنبه‌ی پایانی سال)
ریشه‌های استوره‌ای و مفهومی جشن سوری چیست؟
برای ریشه‌های معنایی و مفهومی جشن ملی چهارشنبه سوری نگره‌های فراوانی مطرح شده است. ما به برخی از این نگره‌ها اشاره می‌کنیم ولی به نظر این نگارنده، جشن سوری همان‌گونه که سال‌ها پیش مطرح کرده‌ام، برگرفته شده از آزمون آتش در آیین‌های دیرین تیره‌ی آریایی است.
1- جشن آفرینش انسان: شماری جشن چهارشنبه سوری را برگرفته از جشن «همسپهمدیم» که در زمان اردشیر یکم ساسانی پس از اصلاح گاهشماری آن دوران برای 6 روز پیش از جشن بزرگ نوروز برگزار می‌شد می‌دانند. شب پایانی سال گاهنبار آخر.
2- جشن سده: برخی جشن چهارشنبه سوری را برگرفته شده از جشن بزرگ آتش، یعنی جشن سَده که در زمستان و در شب 10 بهمن برگزار می‌شد می‌دانند. در این جشن، یعنی جشن ایرانی سَده، مردمان آریایی تبار در پهنه‌ی ایران (ایر + ان = سرزمین آریاییان) بر سر کوه و تپه‌ها فراز آمده و آتش‌های بزرگ برپا ساخته و چوب‌ها، خار و خاشاک را می‌سوزاندند. ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی نیز از این جشن یعنی سده یاد کرده و گفته است که ایرانیان (منظور ایران + افغانستان کنونی، تاجیکستان، جمهوری باکو، ارمنستان، کردستان عراق و سوریه و ترکیه و …) بر فراز پشت بام‌های خود آتشی برمی‌افروختند.
(جالب است بدانیم امروزه در دانش باغبانی و کشاورزی توصیه اکید برای سوزاندن خار، خاشاک و چوب‌های باقی مانده در باغ‌ها جهت از میان بردن آفت‌های گوناگون در پاییز و زمستان وجود دارد)
3- آزمون گذر سیاوش از آتش: جشن سوری یا چهارشنبه سوری احتمالا از آیین کهن آریاییان یعنی « آزمون آتش » برگرفته شده است. آزمون آتش یعنی گذر از آتش یا تندرست بیرون آمدن از آتش، که نماد پاکی و پاک‌کنندگی است به شیوه‌های گوناگون برگزار می‌شده است. باید دانست که در گذشته سوزاندن اشیا و اجسام آلوده یکی از شیوه‌های از میان بردن بیماری و ناپاکی‌ها بوده است. ما میدانیم که پریدن از روی آتش و خواندن شعر « سُرخی تو از من – زردی من از تو » یکی از آیین‌های همیشگی جشن سوری بوده است.
آژمون آتش در استوره: در استوره‌های ایرانی به نمونه‌هایی از آزمون آتش برمی‌خوریم. برای نمونه « سیاوش » یا « سیاوَخش » پهلوان و فرزند برومند
کی‌کاووس شاه، پس از آن‌که مورد تهمت سودابه قرار گرفت، برای اثبات بی‌گناهی خود با اسپ به درون آتش بزرگ رفت و زنده و تَن‌دُرُست از میان آتش با سربُلندی بیرون آمد. فردوسی در شاه‌نامه درباره‌ی گذر سیاوش از آتش چنین می‌سُراید:
ســیــاوش ســیـَـه را بــه تـُـنــدی بــتـــاخـــت
نــشــد تــنــگ‌دل، جــنــگ آتــش بــســاخـــتز هــرســو زبــانــه هــمــی بـــرکـــشـــیـــد
کــســی خـــود و اســـپ ســـیـــاوش نـــدیـــد
آزمون آتش در تاریخ: گویند که موبد زرتشتی به نام « آذرپاد مهر اسپندان » که یک کتاب و اندرزنامه مربوط به پیش از یورش تازیان از او به‌جا مانده، گویا برای ثابت کردن حقانیت و راستی خویش، از آتش گذشته یا بر سینهی خود سرب داغ ریخته و زنده مانده و از این آزمون به سلامت بازگشته. (از این دست آیین‌ها در گذشته‌های دور در میان همگی ملت‌ها وجود داشته است)
آیا جشن چهارشنبه سوری جشنی غیرایرانی است؟
برخی گمان کرده‌اند از آن‌جایی که در ایران باستان هفت روز هفته وجود نداشته و برای هر روز ماه، یک نام وجود دارد، پس جشن سوری یک جشن غیرایرانی است و ارتباطی با فرهنگ ایرانی پیش از یورش اعراب ندارد. همچنین برخی پریدن از روی آتش را غیرایرانی می‌دانند و آن را توهین به آتش که عنصری مقدس در نزد ایرانیان است برمی‌شمارند. این دو استدلال نادرست به نظر می‌آید:
1- هفت روز هفته وجود نداشته: در ایران باستان به گواهی مدارک و اسناد برجا مانده‌ی مربوط به پیش از یورش تازیان، هفت روز هفته وجود داشته است. در متون مانوی یافته شده در تورفان از کاربرد گسترده‌ی هفته در ایران باستان یاد شده است. در شاهنامه‌ی فردوسی بارها و بارها از هفت روز هفته یاد شده است. در متون سُغدی از دسته زبان‌های ایرانی از هفت روز هفته یاد شده است. در کتاب‌های گوناگون از نواها و الحان و آهنگ‌های هفت‌گانه‌ی باربد، خُنیاگر و موسیقی‌دان بزرگ خسروپرویز ساسانی در کنار 30 لحن یا سی نوا و آهنگ او که ویژه‌ی هر روز ماه بود یاد شده است.
2- پریدن از روی آتش توهین به آتش: پریدن از روی آتش لزوما چیز بد و توهین‌آمیزی نیست. آن رفتاری که موبدان و روحانیون زرتشتی نسبت به آتش انجام می‌دادند و می‌دهند، لزوما آن چیزی نیست که مردم عادی در گستره‌ی ایران بزرگ انجام می‌دادند. بی‌گمان مردم ایران آتش را عنصری مقدس و ورجاوند می‌دانسته و می‌دانند، ولی حتما از آتش برای گرم کردن خود، برای پختن خوراک، برای زدودن و پاک کردن ناپاکی‌ها و سوزداندن کثیفی‌ها و بیماری‌ها و … بهره می‌برده‌اند. این استدلال درستی به نظر نمی‌آید که چون آتش یک عنصر ورجاوند و مقدس نزد ایرانیان بوده و هست، پس پریدن از روی آتش یک آیین غیرایرانی و بی‌احترامی به آتش به‌شمار می‌آید.
آیین و مراسم جشن چهارشنبه سوری
برخی از آیین‌های جشن سوری، در همه‌جا یکسان و هماهنگ برگزار می‌شود. در چهارشنبه شب (شب روز سه شنبه) پایانی سال و پیش از نوروز، خانواده‌ها، دوستان و آشنایان گردهم آمده، چند آتش بسیار کوچک برپا کرده، با رعایت احتیاط
کامل و اصول ایمنی از روی این آتش‌ها می‌پرند و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. روی همین آتش کباب‌های گوناگون و زیر خاکستر آن سیبزمینی و … را تهیه کرده و در کنار هم می‌خورند و در پایان با احتیاط فراوان آتش را به صورت کامل خاموش می‌کنند.
1- گرد هم آمدن خانواده‌ها، دوستان و آشنایان و شب نشینی در جشن چهارشنبه سوری
2- برپایی چند آتش بسیار کوچک و پریدن از روی آتش با رعایت موارد احتیاط ( روی پشت بام‌ها یا تپه‌ها و باغ‌ها)
3- جشن و پایکوبی و بهانه‌ای برای استقبال از نوروز جشن باستانی
4- پختن و خوردن انواع آش و برپایی سفره‌های شام رنگین
5- انجام آیین قاشق زنی از سوی کودکان با پوشیدن چادر یا روسری و در دست داشتن کاسه و کوبدن قاشق بر آن و درخواست شیرینی و… از درب خانه‌های همسایه‌ها
6- شاه‌نامه‌خوانی و خواند اشعار حافظ و سعدی و دیگر شاعران ایرانی و داستان‌گویی می‌تواند از آیین‌های جالب این شب باشد.
کمپین حذف ترقه و ایجاد سر و صدا از جشن سوری
حتما شما از ناهنجاری‌های معمول این چند سال واپسین در اجرای آیین کهن و زیبای جشن چهارشنبه سوری آگاه هستید. بدبختانه برخی بی تدبیری‌ها باعث شده است تا ناهنجاری‌ها و استفاده از ترقه و ایجاد سر و صدا و خطرآفرینی‌ها از سوی شماری انگشت‌شمار، کام بعضی را در پایان سال تلخ کند. اگر شما نیز با این پیشنهاد همداستان هستید با انتشار و هم‌رسانی (اشتراک‌گذاری) این مقاله کوتاه از دوستان و آشنایان خود خواهش کنید تا به کمپین « کمپین حذف ترقه و ایجاد سر و صدا از جشن سوری » بپیوندند و جشن زیبای چهارشنبه سوری را با برپایی چند آتش بسیار کوچک و برپایی آیین‌های زیبای قاشق زنی و .. در کنار خانواده و محیط های سالم برگزار کنند.
مراسم آتش بازی نیز می‌تواند از سوی دولت، درست مانند دیگر کشورها که هر ساله چنین جشن‌هایی را هم‌راه با آتش بازی برگزار می‌کنند، برپا شود. جشن سوری مانند نوروز، سیزده به در، یلدا، سده، مهرگان و.. یک جشن کاملا ملی است و باعث هم‌دلی و احساس یگانه بودن مردم با هر زبان، قومیت و باوری است و این هم‌دلی بی‌گمن باعث شتاب در پیش‌رفت کشور خواهد بود.
—
محمد رضا محسنی حقیقی 94/12/15: خواهشمند است استفاده از این نوشتار ذکر نام نویسنده و لینک تارنما (سایت) باشد
